LESKOVAC

Na današnji dan pre 103 godine nastalo je Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca. Ovaj događaj iz XX veka izaziva različita mišljenja kod istoričara i laika koji svi u glas postavljaju pitanje da li Kraljevina SHS bila „čamac za spasavanje“ južnoslovenskog naroda, da li je današnji dan za slavlje ili dan žalosti, da li se srpski narod žrtvovao zarad jugoslovenstva… Kod laika je i razumljivo iskazivanje proizvoljnog stava koji je povučen ljubavlju prema Srbiji, ali se problem javlja kod pojedinih malih istoričara koji pokušavaju da budu veliki, smatrajući tu veličinu jednaku Bogu, a zaboravljaju da oni iznose stavove koje su učili na fakultetu (a koje i nisu baš dobro naučeni), a ne njihova lična zapažanja koja su dobili naučnim istraživanjem po arhivima, mada je diskutabilno da li oni sami znaju da rade sa arhivskom građom. S toga ću ja kao izopšteni istoričar pokušati da dam odgovor na pitanje Kako je nastalo Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, bez ikakve želje da budem pamet, jer i da želim, po mišljenju mnogih, ja to i ne mogu da budem.

**

Donošenjem Niške deklaracije od 7. decembra 1914. godine Kraljevina Srbija je istakla ideju o ujedinjenju svih Južnih Slovena u jednu zajedničku državu. Idući u tom pravcu srpska vlada formirala je Jugoslovenski odbor u Londonu 30. aprila 1915. godine i Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje početkom 1917. godine. Korak bliži stvaranju nove države bile su Krfska deklaracija i Ženevski sporazum. Krfska deklaracija je dokument nastao na istoimenim ostrvu u Kraljevini Grčkoj 20. jula 1917. godine čiji su autori i potpisnici u ime Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, Nikola Pašić i Ante Trumbić, a sa ciljem uspostavljanja načina ujedinjenja buduće zajedničke države Južnih Slovena. Mesec dana pre čina ujedinjenja, od 6. do 9. novembra 1918. godine u Ženevi, u Švajcarskoj održani su pregovori između srpske vlade, predstavnika parlamentarne opozicije, predstavnika Narodnog veća Države Slovenaca, Hrvata i Srba iz Zagreba i predstavnika Jugoslovenskog odbora. U razgovorima je učestvovao i grčki premijer Elefterios Venizelos u ime Antante, a sa ciljem da se silama Antante pokaže da različite interesne grupe mogu da sarađuju na projektu uspostavljanja nove države. Svrha donošenja ovog sporazuma bilo je određivanje sistema vlasti u postupku stvaranja zajedničke južnoslovenske države.
Po završetku Prvog svetskog rata 11. novembra 1918. godine stvorili su se uslovi za ujedinjenje Južnih Slovena koji su živeli na prostoru Balkanskog poluostrva.
Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori zasedala je od 24. do 29. novembra 1918. godine u Podgorici. Na skupštini je doneta odluka o zbacivanja kralja Nikole i dinastije Petrović Njegoš u korist dinastije Karađorđević, ujedinjenje Crne Gore sa Kraljevinom Srbijom i iskazivanje podrške ujedinjenju svih Srba, Hrvata i Slovenaca u jedinstvenu državu.
U isto vreme, 25. novembra 1918. godine u Novom Sadu, u hotelu „Grand hotel Majer“održana je Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji koja je proglasila prisajedinjenje ovih oblasti Kraljevini Srbiji.

Čin ujedinjenja proglasio je regent Aleksandar I Karađorđević u ulici Terazije 34 u Beogradu u kući Alekse Krsmanovića 1. decembra 1918. godine. Nakon Prvog svetskog rata, pošto je kraljevski dvor bio znatno oštećen, kuća Krsmanovića od 1918. do 1922. služila je kao dvor kraljevstva SHS u kojoj je boravio regent Aleksandar Karađorđević.
Nova država je od 1. decembra 1918. godine ponela naziv Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, da bi odlukom Privremenog narodnog predstavništva od 15. juna 1920. godine bio definisan novi naziv države – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Po prvom Ustavu novostvorene kraljevine poznatom pod nazivom Vidovdanski ustav (28. jun 1921.) , Kraljevina SHS bila je definisana kao ustavna, parlamentarna i nasledna monarhija, a novi jezik je nazvan „srpsko-hrvatsko-slovenačkim“. Zakonodavnu vlast vršili su kralj i Narodna skupština, a upravnu vlast vršio je kralj putem ministara. Sudsku vlast vršili su sudovi, u ime kralja, a na osnovu zakona. Nova država obuhvatala je teritoriju od 247. 542 kilometara kvadratna, a prema popisu stanovništva sprovedenom 31. januara 1921. godine na ovoj teritoriji živelo je 11. 984. 911 stanovnika. Valuta koja je korišćena od 1918. do 1920. godine bila je jugoslovenska kruna, da bi nakon 1920. u opticaju došao jugoslovenski dinar.

Milan Trajković