BEOGRAD
Dokazana upotreba špijunskog softvera i forenzičkih alata mimo zakona.
Upotreba špijunskih softvera predstavlja ozbiljan napad na ljudska prava, slobodu izražavanja i
privatnost građana. U Srbiji, njihovo korišćenje postaje svakodnevna praksa. Novi izveštaj
organizacije Amnesty International ukazuje na rasprostranjeno korišćenje špijunskih softvera
protiv aktivista, novinara i pripadnika civilnog društva od strane policije i Bezbednosno-
informativne agencije (BIA) u Srbiji. Izdvojeni su potvrđeni slučajevi Nikole Ristića iz grupe
“SviĆe”, aktiviste inicijative “Marš sa Drine” Ivana Bjelića, novinara iz Dimitrovgrada Slaviše
Milanova, ekološkog aktiviste Ivana Milosavljevića Bukija, i aktiviste organizacije “Krokodil”.
Stručnjaci za digitalnu forenziku su analizom uređaja građana Srbije direktno pogođenih
korišćenjem intruzivnih tehnologija pouzdano utvrdili da su policija i BIA rutinski koristili
novi tip špijunskog softvera koji Amnesty International naziva NoviSpy, uz zloupotrebu
visoko sofisticiranog alata za digitalnu forenziku izraelske kompanije Cellebrite. U izveštaju se
navodi da je Ministarstvo spoljnih poslova Norveške doniralo ovaj alat za digitalnu forenziku
MUP-u Srbije uz posredstvo Kancelarije Ujedinjenih nacija za projektne usluge (UNOPS).
Pripadnici civilnog društva bili su zaraženi špijunskim softverom prilikom informativnih razgovora
kada su njihovi uređaji bili oduzimani ili van njihovog domašaja. Nakon što bi telefon uzeli
pripadnici policije i BIA, koristili su Cellebrite kako bi prisilno otključali telefon i sa njega preuzeli
podatke, a potom direktnim pristupom instalirali špijunski softver NoviSpy. Prema nalazima
Amnesty International, NoviSpy može da pravi skrinšotove i sa telefona ih šalje na server BIA,
ali i da ostvari dozvole za pristup lokaciji, mikrofonu i kameri.
Prema Krivičnom zakoniku, posedovanje, distribucija i upotreba špijunskih softvera, kao vrste
računarskih virusa, predstavlja krivično delo. Takođe, svaki neovlašćeni pristup zaštićenim
uređajima i podacima je kriminalizovan. Konačno, iako pojedini zakoni omogućavaju primenu
posebnih dokaznih radnji i posebnih mera nadzora i obrade podataka u izuzetnim slučajevima,
špijunski softveri svojom intruzivnom i neselektivnom prirodom prevazilaze granice zakonskih
principa neophodnosti, srazmernosti, zaštite podataka o ličnosti i zaštite privatnosti. Dakle,
neselektivna priroda upotrebe špijunskih softvera znači da ne samo da se obrađuju podaci
targetiranog lica, već i podaci svih ostalih lica koji se nalaze na uređaju.
Sve rasprostranjenije korišćenje špijunskih softvera dešava se paralelno sa pogoršanjem stanja
demokratije i vladavine prava u Srbiji. U prethodnih nekoliko godina građani su svoje
nezadovoljstvo izražavali na brojnim protestima protiv vlasti što je izazvalo sve veću represiju
protiv aktivista, novinara, pripadnika civilnog društva i opozicije, a jedna od najčešćih taktika
zastrašivanja bila je privođenje i određivanje pritvora zbog neosnovanih optužbi poput nasilnog
rušenja ustavnog poretka, nakon čega bi optuženi bili pušteni na slobodu.
U Srbiji su i ranije postojale indicije upotrebe špijunskih softvera, a najskoriji je bio slučaj
pokušaja daljinskog zaražavanja telefona predstavnika civilnog društva sa kraja 2023. godine,
što je izazvalo sumnju da državni organi koriste Pegasus i druge špijunske softvere za
targetiranje aktivista. Autori Amnesty izveštaja su takođe podsetili na otkrića koja su ukazivala
da se u Srbiji nalaze serveri povezani sa špijunskim softverom Predator, koji je izvorno razvijen
u Severnoj Makedoniji, a sada je proizvod Intellexa grupe kompanija. Predator je korišćen za
targetiranje novinara i političara u Grčkoj, predsednice Evropskog parlamenta, predsednika
Tajvana i brojnih aktivista širom sveta.
Izveštaj Amnesty International daje čvrste dokaze o nezakonitom korišćenju sofisticiranih
tehnologija za špijuniranje novinara, aktivista i građana. SHARE Fondacija traži hitno
prepoznavanje špijunskih softvera kao nezakonite tehnologije koja krši osnovna ljudska prava i
poziva državne organe da bez odlaganja obustave ove prakse. Neophodno je da se hitno
pokrenu odgovarajući postupci za sprovođenje unutrašnje kontrole i utvrđivanje krivične
odgovornosti za ozbiljnu povredu službene dužnosti i značajno prekoračenje službenih
ovlašćenja. (kraj) SHARE/LjS