NIŠ

Izložba „Konkordatska kriza u Nišu 1937. godine“, čiji su autori Dušan Andrejević, istoričar i arhivista u Istorijskom arhivu u Nišu i protođakon Dalibor Midić, arhivist Pravoslavne eparhije niške, a bavi se iz niškog ugla krizom koja je izbila u  Kraljevini Jugoslaviji oko sklapanja konkordata (ugovora) sa Vatikanom, otvorena je juče u Holu Istorijskog arhiva.                            

Izložbu zajedno organizuju Istorijski arhiv i Arhiva Pravoslavne eparhije niške, i trajaće do 29. decembra.

“Kolege su došle kod mene sa albumom fotografija koje se odnose na Konkordatsku krizu, a koje čuvamo u Arhivu, i sa idejom da uradimo izložbu, i tako je sve počelo. Prvi put u Istorijskom arhivu imamo priliku da vidimo eksponate koji nas povezuju sa tom godinom i sa tim događajem”, rekla je Snežana Radović, direktorka Istorijskog arhiva.

                           Konkordatska kriza iz 1937. godine prouzrokovala je jedan od najvećih verskih i političkih potresa u Kraljevini Jugoslaviji. Iako se o ovoj temi dosta pisalo, većina autora davala je svoj sud o centralnim događajima u Beogradu. Dešavanja iz unutrašnjosti zemlje ostala su u senci “Krvave litije” u Beogradu, pa je malo kome poznato da je veliki broj Nišlija, 28. novembra 1937. zajedno sa predstavnicima Srpske pravoslavne crkve protestvovao protiv ugovora između Kraljevine Jugoslavije i Vatikana. Tada je u Niš došao Sveti Sinod Srpske pravoslavne crkve. Preko 300 sveštenika i 20.000 ljudi je izašlo na ulice da obeleži dvadesetdvogodišnji pomen sveštenomučenicima iz 1915. godine, ali i da pruži podršku borbi Srpske pravoslavne crkve protiv Vlade Kraljevine Jugoslavije i konkordata koji je želela da usvoji. Među sveštenicima su bili i episkop žički Nikolaj Velimirović i mitropolit zagrebački Dositej Vasić, koji je kasnije uvršten u Kalendar svetih SPC.

                            Episkop niški Arsenije, koji je zvanično otvorio izložbu u Arhivu, istakao je da je “knez Pavle Karađorđević nazvao ovu krizu poslednjim verskim ratom u srcu Evrope”.

                         “Ova kriza bila je posledica velikih unutrašnjih i spoljašnjih problema sa kojima se Kraljevina Jugoslavija borila nakon smrti kralja Aleksandra Karađorđevića, bolesti patrijarha Varnave Rosića i ekspanzijom totalitarnih režima u Evropi. U ta smutna vremena, Crkva se trudila svim svojim snagama da pokaže nepokolebljivi stav, nakon smrti patrijarha Varnave, oslabljena smrću svog prvojerarha. Sveti arhijerejski sinod, kojim je predsedavao mitroplit zagrebački Dositej, a pre toga dvadesetogodišnji episkop niški, vodio je uspešnu kampanju protiv konkordata, pametno i pošteno čuvajući interese Srpske pravoslavne crkve i srpskog naroda. Ova kampanja vodila se političkim i duhovnim uticajima, propagandom i proglasima, molebanima i besedama, anatemama i litijama. Od svih događaja iz ovog perioda najpoznatija je beogradska, takozvana Krvava litija, iz jula 1937. godine. Taj protestni događaj dogodio se spontano, na njemu nije uzelo učešća mnogo ljudi, ali je zahvaljujući glasu naroda i propagandom ostao upamćen do danas. Protesti koji su se dogodili u Nišu novembra iste godine bili su umnogome drugačiji. Prema zapisima štampe, u Nišu su se tada sastala petorica arhijereja, preko tri stotine sveštenika i monaha i dvadeset hiljada ljudi iz svih krajeva Jugoslavije. Povod sabranja bila je proslava dvadesetdvogodišnjice stradanja sveštenomučenika Eparhije niške ubijenih u Prvom svetskom ratu, ali je ovaj događaj zapravo predstavljao demonstraciju snage crkve i odbranu njenog nepokolebljivog stava. Ipak, o ovom veličanstvenom događuju se skoro ništa ili veoma malo zna”, kazao je episkop niški Arsenije, dodajući da je, tačno 84 godine nakon ovog događaja, “uduženim radom i nesebičnom razmenom arhivske građe, fotografija i predmeta Pravoslavne eparhije niške i Istorijskog arhiva, pred nama izložba koja rasvetljava ove događaje”.

                              “Iz senke zaborava na svetlost iznose se prvorazredni istorijski izvori, propagandni leci, napisi štampe, fotografije, pisma i lični predmeti učesnika litija. Iz Konkordatske borbe SPC je izašla kao pobednik, međutim njena borba nije bila nimalo laka, o čemu najbolje svedoče sudbine njenih učesnika ali i bogata izložba koja je danas pred nama. Nadamo se da će ova postavka umnogome rasvetliti ove važne, zaboravljene događaje iz naše prošlosti i upoznati širu javnost sa do sada nikada viđenim a veoma zanimljivim materijalima iz ovog perioda”, naveo je episkop Arsenije.

                               Dušan Andrejević, autor izložbe iz Istorijskog arhiva, rekao je da je prošlo skoro godinu dana od dolaska do foto albuma koji je bio inicijalna kapisla za postavku do organizovanja izložbe.

                              “Arhiv poseduje fotografije i staru štanmpu koji se odnose na ovaj događaj, što je spojeno sa građom koju poseduje niška eparhija. Konstantno smo se, pripremajući izložbu, sretali sa novim otkrićima, dolazili do dokumentacije za koju nismo znali da postoji”, naveo je Andrejević.

                              Protođakon Dalibor Mitić rekao je da periodika toga vremena događaj iz 1937. opisuje kao “najveći događaj koji je Niš ikada video”. U Arhivu Eparhije niške čuvaju se i dva svežnja propagandnih letaka, koje su pisale obe strane, pristalice i protivnici konkordata. Izložbu, kako je rekao Mitić, prati “ozbiljan dvojezični katalog koji opisuje sve ono što je prethodilo i usledilo nakon litija u Nišu 28. novembra 1937. godine”.